Những động cơ ích kỷ chi phối hành vi con người

Việc động vật có ý thức hay không vẫn còn là vấn đề đang được tranh luận, nhưng chúng ta đều đồng ý với nhau rằng con người là sinh vật có ý thức bậc cao. Chúng ta thực hiện nhiều hành động, công việc khác nhau và dường như đằng sau những hành động ấy đều có một chủ ý nhất định.

Những nghiên cứu của bác sĩ thần kinh, nhà tâm lý học Sigmund Freud cho thấy tiềm thức đôi khi có thể tác động đáng kể đến hành động và quyết định của chúng ta. Tuy vậy, tiềm thức lại không ngăn chúng ta đưa ra những lời giải thích mang tính chủ ý về những hành vi trên trong đời sống hàng ngày.

Vì vậy, sẽ thật khó chấp nhận nếu ai đó nói rằng chúng ta thậm chí còn không hiểu những toan tính thực sự sau những hành vi thường ngày.

Đây cũng chính là nội dung của tựa sách Trong đầu có giấu con voi: Góc khuất tâm lý đằng sau những toan tính hàng ngày, khi hai tác giả Kevin Simler và Robin Hanson cố gắng chứng minh rằng có thể có nhiều động cơ tiềm ẩn khác nhau mà chúng ta không hề biết đằng sau các hành vi xã hội của mình.

Tựa sách lấy cảm hứng từ một thành ngữ trong tiếng Anh, “con voi trong phòng” (the elephant in the room), mô tả những sự việc, hiện tượng có phần nghiêm trọng mà ai cũng biết nhưng lại cố tình tránh né và bỏ qua. Tựa sách Trong đầu có giấu con voi như ngụ ý rằng chúng ta đều nhắm mắt làm ngơ trước điều gì đó đang tồn tại trong tâm thức của mình.

Con người có những động cơ ích kỷ chi phối phần lớn hành vi mà thậm chí bản thân chưa ý thức được.

Khám phá những góc khuất và động cơ tâm lý của con người

Tác phẩm của hai tác giả Kevin Simler và Robin Hanson gồm 2 phần:

Phần I - “Tại sao chúng ta che giấu động cơ của mình” chỉ ra rằng có nhiều động cơ khác nhau đằng sau hành động của chúng ta, nhưng ta lại có xu hướng tập trung và phóng đại những động cơ tốt, có lợi cho vai trò của bản thân trong xã hội đồng thời hạ thấp những động cơ "xấu xa" và ích kỷ.

Các tác giả bắt đầu từ hành vi xã hội của động vật ở Chương 1 - “Hành vi của động vật”, việc các loài linh trưởng dành nhiều thời gian hơn mức cần thiết để chải lông cho nhau có thể chứa đụng những ý đồ khác, chẳng hạn như xây dựng lòng tin và hình thành các liên minh có thể giúp chúng trong những tình huống khác.

Chương 2 - “Sự cạnh tranh” tiếp tục trình bày các quan điểm về tiến hóa. Hành vi của con người được hình thành và duy trì dựa trên những cân nhắc về mặt tiến hóa, và sự cạnh tranh là điều không thể tránh khỏi trong quá trình này.

Ba loại cạnh tranh chính của tổ tiên chúng ta có lẽ là tình dục, địa vị xã hội và chính trị. Bất kể cuộc chơi diễn ra ở đâu, việc cạnh tranh giữa các loài thường sẽ gây lãng phí tài nguyên. Điều này khiến con người tạo lập những chuẩn mực nhằm hạn chế sự cạnh tranh cũng như tránh lãng phí tài nguyên của bộ não.

Chương 3 - “Chuẩn mực” sẽ tóm tắt lịch sử hình thành các chuẩn mực và giải thích lý do con người cần chuẩn mực cũng như tầm quan trọng của tin đồn và danh tiếng trong việc hình thành và duy trì các chuẩn mực.

Trong Chương 4 - “Gian dối”, các tác giả buộc phải thừa nhận rằng “Mọi người đều gian lận”. Sự hạn chế lẫn nhau giữa những người thực thi quy tắc và những người trốn tránh quy tắc giúp cải thiện khả năng tinh thần của họ.

Có nhiều hình thức gian lận khác nhau: “gian lận trong bài kiểm tra” là một tình huống trốn tránh chuẩn mực mà một người cụ thể (giám thị) đã phát hiện ra, còn “uống rượu nơi công cộng” là một tình huống có nhiều người biết. Ngoài ra, còn có một cách gian lận đặc biệt - tự lừa dối bản thân.

Cuốn sách Trong đầu có giấu con voi.

Liên quan đến chức năng của sự tự lừa dối, các tác giả đưa ra hai giả thuyết ở Chương 5 - “Tự lừa dối”. Người ta nhận ra sự tự lừa dối là một cách để tự vệ. Có người lại xem sự tự lừa dối là một cơ chế hướng ngoại, lôi kéo và cuối cùng là phục vụ bản thân hơn là cơ chế hướng nội, phòng thủ, tự đánh bại do Freud đề xuất.

Chúng ta thể hiện sự tự lừa dối trong nhiều tình huống, trong đó việc tự lừa dối có động cơ là điều cần thiết (Chương 6 - “Lý do của sự giả dối”). Chúng ta phớt lờ động cơ của mình một cách chiến lược. Nói cách khác, không phải lúc nào chúng ta cũng biết điều gì ẩn sau hành động của mình mà chúng ta giả vờ như biết. Trong hầu hết trường hợp, chúng ta thậm chí không thể nhận ra rằng mình chỉ đang giả vờ biết.

Ở Phần II, “Những động cơ tiềm ẩn trong cuộc sống thường nhật” minh họa rõ hơn về sự tồn tại rộng rãi của "con voi" và tác động sâu rộng của nó đến cuộc sống của chúng ta thông qua những ví dụ cụ thể.

Có 10 lĩnh vực ở Phần II, bao gồm: Ngôn ngữ cơ thể, Tiếng cười, Trò chuyện, Tiêu dùng, Nghệ thuật, Từ thiện, Giáo dục, Y tế, Tôn giáo và Chính trị - đây là những khía cạnh đa dạng trong đời sống xã hội.

Các tác giả đưa ra những động cơ hiển nhiên cho mỗi cá nhân, chỉ ra rằng chúng chưa đủ cơ sở để giải thích và cuối cùng đưa ra những động cơ thay thế. Tất cả chương ở Phần II đều độc lập với nhau; người đọc có thể bỏ qua tùy theo sở thích mà không ảnh hưởng tới việc hiểu nội dung từng phần.

Ánh Hoàng