Mỏ quặng 'bức tử' sông Nậm Tôn
Nhiều năm trước, sông Nậm Tôn (huyện Quỳ Hợp, Nghệ An) cung cấp nước uống, nước sinh hoạt và nguồn lợi thủy sản dồi dào cho người dân nhiều xã. Mấy năm nay, nước sông bỗng chuyển màu đỏ ngầu, ô nhiễm nghiêm trọng. Nguyên nhân chính của tình trạng này đến từ việc các mỏ khai thác quặng lén lút xả thải trực tiếp ra sông.
Mỏ khai thác trái phép vừa bị đoàn kiểm tra vừa phát hiện hồi đầu tháng 4.
Ông Vi Văn Thủy, người dân bản Cang, xã Châu Quang, huyện Quỳ Hợp (nơi dòng Nậm Tôn chảy qua) buồn bã nói: “Khổ lắm các chú ạ! Trước đây, sông trong xanh, mát rượi. người dân lấy nước về uống, bắt cá về ăn, tắm mát khi trời nóng. Giờ thì nước tưới cho lúa cũng không được nữa”.
Nậm Tôn cùng với Nậm Huống là 2 phụ lưu chính của sông Dinh, một trong những biểu tượng tự nhiên của huyện Quỳ Hợp. Sông Nậm Tôn bắt nguồn từ những dãy núi thuộc địa phận các xã Châu Hồng, Châu Tiến và Liên Hợp. Nhiều đoạn trên các xã này, sông chảy ngầm dưới chân núi.
Khi về tới địa phận xã Châu Quang, Nậm Tôn hợp với Nậm Huống tạo thành sông Dinh. Và giờ, số phận của dòng sông này đã thay đổi khi những doanh nghiệp khai thác khoáng sản đặt chân đến.
Theo tìm hiểu của phóng viên, thượng nguồn Nậm Tôn có tới 10 mỏ quặng thiếc, thuộc 3 xã Châu Hồng, Châu Tiến và Liên Hợp. Các chủ mỏ thường bơm hút nước ngầm lên để tuyển quặng, bóc tách các hợp chất, kim loại ra khỏi thiếc.
Theo quy định, nguồn nước thải sau khi sử dụng để tuyển quặng xong phải cho xuống các hố lắng, thông qua các bước xử lý rồi tiếp tục tái sử dụng mà không được xả ra ngoài môi trường.
Các đường ống xả thải chôn sâu dưới lòng đất bị đoàn kiểm tra phát hiện.
Tuy nhiên, nhiều chủ mỏ sau khi tuyển quặng lại tìm cách xả thải trực tiếp ra môi trường. Điều này không chỉ ô nhiễm môi trường mà còn khiến nguồn nước ngầm bị bơm hút đến cạn kiệt. Vài năm trở lại đây, cũng tại “thủ phủ khoáng sản” này, hàng trăm nhà dân và công sở bị nứt nẻ, sụt lún, giếng nước thì cạn trơ đáy. Theo kết luận của đoàn kiểm tra, nguyên nhân do cạn kiệt nguồn nước ngầm.
Bà Vi Thị Hoa, người dân xã Châu Hồng cho biết: “Giờ chúng tôi phải chung tiền mua ống dẫn nước trên núi cao về uống. Cá tôm có mô nữa mà bắt, sông gần cạn rồi, lúa cũng trồng không được, khổ lắm”.
Hầu hết quanh năm, nước sông Nậm Tôn đỏ ngầu đáng sợ. Cá tôm dần chết, người dân chẳng còn dám dẫn nước vào tưới tiêu cho ruộng. Bởi sau mỗi lần tưới, lúa dần héo úa, đất đai cũng bị thoái hóa do nguồn nước ô nhiễm.
Không có nguồn nước để tưới, họ phải chuyển đổi sang trồng ngô, khoai, sắn. Chính quyền địa phương cùng các sở, ngành đã thường xuyên kiểm tra tại các mỏ quặng nhưng rất khó phát hiện vi phạm.
Năm 2022, UBND huyện Quỳ Hợp thành lập đoàn kiểm tra. Tại mỏ khai thác và tuyển quặng thiếc của Công ty TNHH Hồng Lương tại khu vực Hung Nọi (xã Châu Hồng), đoàn kiểm tra phát hiện lượng lớn nước thải đỏ ngầu đang phun lên từ dưới đất.
Lãnh đạo huyện Quỳ Hợp trực tiếp kiểm tra tại hiện trường đã lập tức điều máy xúc tới và phát hiện đường ống có đường kính phi 150 được chôn sâu 1,5m dưới lòng đất. Lần theo đường ống, đoàn phát hiện điểm cuối xả thải nằm sâu trong lòng hang, nơi sông Nậm Tôn chảy ngầm qua.
Tại bể lắng của Công ty TNHH Hồng Lương, đoàn phát hiện 1 máy bơm khoảng 11KW dùng để bơm đẩy nước thải. Đặc biệt, cũng ngay trong hang, đoàn phát hiện thêm 2 miệng đường ống khác có đường kính phi 140, dài khoảng 400m dẫn tới hố lắng nước thải của Công ty TNHH Hà Cương.
Đây là doanh nghiệp được cấp phép khai thác, tuyển quặng thiếc tại khu vực Thung Xén (xã Châu Tiến). Dù 2 mỏ này thuộc địa phận 2 xã nhưng lại giáp ranh với nhau và đều nằm cạnh sông Nậm Tôn. đoàn đã đình chỉ hoạt động 2 mỏ quặng thiếc này.
Đặc biệt đầu tháng 4 vừa qua, khi phát hiện nước sông Nậm Tôn lại đỏ ngầu sau thời gian đỡ ô nhiễm, huyện Quỳ Hợp đã lập đoàn kiểm tra và phát hiện một điểm khai thác quặng thiếc trái phép có quy mô ở khu vực Thung Hung Nọi, bản Công, xã Châu Hồng. Tuy nhiên, những kẻ khai thác trái phép đã kịp bỏ chạy trước khi đoàn kiểm tra có mặt.
Tình trạng ô nhiễm sông Nậm Tôn ngày càng nghiêm trọng. Theo Chi cục Bảo vệ môi trường tỉnh Nghệ An, mẫu nước lấy từ điểm quan trắc trên sông Nậm Tôn có độ đục khá cao, chỉ số TSS nhiều lần vượt quy chuẩn.
Cụ thể, năm 2017, chỉ số TSS vượt quy chuẩn từ 2,4 - 3,3 lần; năm 2018 vượt từ 1,63 - 4,73 lần; năm 2019 vượt từ 1,43 - 10,86 lần. Đặc biệt năm 2020, chỉ số TSS xuất hiện trong đợt 3 đạt 808 mg/l, trong khi theo quy chuẩn Việt Nam là 30 mg/l (vượt 26,93 lần).
Trong mẫu trầm tích cũng được đơn vị này quan trắc lần đầu tiên vào năm 2021, chỉ số Asen là hơn 157 mg/kg trong khi theo quy chuẩn Việt Nam là 17 mg/kg (vượt 9,28 lần), chỉ số thủy ngân Hg vượt 1,01 lần.
Tuy nhiên, đây chỉ là những mẫu nước được lấy ở trạm quan trắc trên sông đoạn qua thị trấn Quỳ Hợp, cách khu vực thượng nguồn Nậm Tôn hàng chục km. Từ trên thượng nguồn, nơi có các mỏ quặng xuống đây, dòng sông đã được hợp lưu từ nhiều con suối nhỏ.
Mức độ ô nhiễm vì thế có thể đã giảm nhiều. Các dòng sông này đều hợp lưu về sông Lam nên hầu hết cư dân vùng hạ du, TP Vinh và Cửa Lò có thể đã sử dụng nước ô nhiễm kim loại nặng.
