Kỳ I: Dòng sông chở nặng phù sa

Tháp cổ Bình Thạnh- nền văn minh hậu Óc-eo ở lưu vực sông Vàm Cỏ Đông.

Dòng sông huyết mạch

Trên địa bàn tỉnh Tây Ninh, sông Vàm Cỏ Đông chảy từ huyện Tân Biên, đổ về ngã ba sông tại huyện Châu Thành, từ đó chảy ngang qua địa bàn thị xã Hòa Thành, các huyện Bến Cầu, Gò Dầu, thị xã Trảng Bàng với thủy trình khoảng 100 km. Sau đó, sông Vàm Cỏ Đông chảy vào địa phận tỉnh Long An khoảng 6 km, hợp lưu với Vàm Cỏ Tây tạo nên sông Vàm Cỏ để rồi đổ vào sông Soài Rạp, ra Biển Đông. Dòng sông này thuận lợi giao thông đường thủy, góp phần phát triển công, nông, lâm nghiệp. Hai bên bờ sông là nơi lý tưởng để cư dân làm ăn sinh sống và tạo nên nhiều giá trị về văn hóa, lịch sử trên vùng đất Tây Ninh.

Ngược dòng lịch sử, vào thế kỷ 17, trong quá trình Nam tiến, ông cha ta di chuyển dần từ hạ nguồn lên thượng nguồn sông Vàm Cỏ để phát triển kinh tế, văn hóa. Từ thời khai cơ mở cõi đến nay, Vàm Cỏ Đông luôn là dòng sông huyết mạch về giao thông đường thủy, chở nặng phù sa làm màu mỡ ruộng đồng, góp phần phát triển kinh tế nông nghiệp và tạo nên nhiều giá trị văn hóa tinh thần cho người dân Tây Ninh. Đến nay, Tây Ninh là nơi có lượng di tích thời sơ sử nhiều nhất Nam bộ, trong đó có nhiều di tích vẫn còn tương đối nguyên vẹn, ẩn chứa nhiều tầng giá trị văn hóa trầm tích.

Di tích Bến Đình (thuộc ấp B, xã Tiên Thuận, huyện Bến Cầu) là một ví dụ. Di tích Bến Đình tọa lạc trên một thế đất cao, ở bờ phía Nam sông Vàm. Qua các đợt khai quật năm 2015 và 2019, các nhà khảo cổ đã phát hiện ẩn chứa dưới những lớp đất nơi đây có dấu hiệu của kiến trúc đền tháp, nhà dài, tường bao trên gò cao và vết tích của một khu cư trú, bến cảng cổ ở khu vực ven sông.

Di tích Bến Đình ẩn chứa nhiều giá trị về văn hóa, lịch sử trên vùng đất Tây Ninh.

Cụ thể, năm 2015, trong quá trình xây dựng cầu Bến Đình, Bảo tàng Tây Ninh và Trung tâm Khảo cổ học thuộc Viện Khoa học xã hội vùng Nam bộ triển khai chương trình khai quật một phần di tích Bến Đình để khảo cổ. Đoàn nghiên cứu đã mở nhiều hố thám sát và khai quật phân bố theo khu vực đường nhựa kéo dài theo trục Bắc - Nam đến bờ sông Vàm Cỏ Đông. Kết quả ghi nhận ở khu vực bờ sông có nhiều hàng cột gỗ quy mô cùng tầng văn hóa tích tụ nhiều đồ gốm, khả năng là một cảng sông sầm uất vào thế kỷ thứ 7 - 8.

Ông Cái Văn Hải, cư dân làm ăn sinh sống ở Khu di tích Bến Đình kể lại, ông bà, cha mẹ của ông định cư ở đây từ thời Pháp đến nay. Trước đây, trong quá trình khai hoang mở đất làm rẫy trên vùng đất này, ông Hải nhặt được nhiều vật dụng có hình dáng, hoa văn, màu sắc khác lạ như cùi tay, chén kiểu, bình tích kiểu v.v… “Tôi đem những vật dụng này để vào miễu thờ cúng. Những năm sau này, có cán bộ Bảo tàng Tây Ninh đến thu gom, đem về Bảo tàng bảo quản”- ông Hải nói.

Năm 2019, một chương trình khai quật khảo cổ với sự phối hợp của Bảo tàng Tây Ninh và Trung tâm Khảo cổ học đã được triển khai nhằm xác lập không gian phân bố và đặc điểm của khu di tích Bến Đình. Kết quả, trong tổng số 6 hố khai quật trên khu vực gò cao của di tích này, các nhà nghiên cứu đã phát hiện 5 di tích kiến trúc. Các di tích kiến trúc ở đây thuộc dạng nhà dài, tường bao và đền tháp; kiến trúc, điêu khắc hoa văn có nét tương đồng với di tích tháp Bình Thạnh và tháp Chóp Mạt, nhưng đường nét lại cầu kỳ và sắc sảo hơn so với hai tháp cổ nói trên.

Những cánh đồng tươi tốt trải dài hai bên sông Vàm.

Ông Phan Văn Ga, cư dân ở gần Bến Đình là người được đoàn khảo cổ thuê làm công việc rửa sạch các hiện vật sau khi khai quật dưới lòng đất. “Qua đó việc làm đó, tôi mới biết nơi đây ẩn chứa nhiều đồ gốm sứ và cọc gỗ với kích thước to lớn”.

Nhiều di tích văn hóa Óc-eo

Được nuôi dưỡng bởi dòng chảy của sông Vàm Cỏ Đông cùng hệ thống chi lưu của nó, vùng đất Tây Ninh đã trở thành nơi định cư và phát triển của các cư dân thời sơ sử. Các di tích khảo cổ học về sự phát triển đời sống văn hóa vật chất và tinh thần của thời kỳ này được phát hiện khắp nơi trong địa bàn tỉnh, nổi bật nhất là hai tháp cổ. Đây là hai trong ba di tích văn hóa Óc-eo lộ thiên được tìm thấy ở đồng bằng Nam Bộ.

Di tích Bình Thạnh hay còn được gọi là tháp cổ Bình Thạnh thuộc địa bàn ấp Bình Phú, xã Phước Bình, thị xã Trảng Bàng là một cụm đền tháp được xây dựng trên một gò đất cao trên một nền đất bằng phẳng. Di tích Bình Thạnh được xác định là một di tích kiến trúc tôn giáo gồm nhiều hạng mục cấu thành như các ngôi tháp, hàu nước bao quanh hình chữ nhật.

Các kiến trúc phụ đặc trưng cho kiến trúc đền tháp Bà La Môn giáo. Tháp chính còn khá nguyên vẹn, được xây bằng gạch cỡ lớn, chân móng vuông với nhiều đường bẻ góc. Trên mặt tường Tây, Bắc, Nam có xây những cột giả, cửa giả.

Cửa chính ở mặt Đông gồm hai trụ đứng và một đà ngang. Mi cửa trên đà ngang chạm hình hoa lá cách điệu. Trên mặt tường hai bên có phù điêu người ngồi hoặc đứng, trong khung hình vòm cuốn bên ngoài khung là hình hoa lá hay ngọn lửa cách điệu. Trong lòng kiến trúc, trên mặt tượng có ba vòm xây lõm, có thể là nơi đặt các tượng Kudu hoặc đèn.

Khai quật một phần cột gỗ ở di tích Bến Đình.

Bên sông Vàm Cỏ còn có chùa Thiền Lâm, ngôi chùa được biết với cái tên dân gian là chùa Gò Kén. Ngôi chùa được nhiều người biết đến là nơi đánh dấu sự ra đời của đạo Cao Đài, một tôn giáo nội sinh khá đặc trưng xuất phát từ Tây Ninh.

Chùa Gò Kén hiện còn bảo tồn một hiện vật khảo cổ quý giá là bức tượng Phật Thích Ca Mâu Ni bằng đá sa thạch trên đài thờ chính điện. Đó là pho tượng Phật ngồi bán kiết già, hai bàn tay thủ ấn thiền định thể hiện sự chiến thắng của Đại Giác đối với thế giới.

Tượng có vóc dáng thon thả với đường nét mềm mại, thể hiện vẻ điềm tĩnh bao dung với tỷ lệ tả thực và giải phẫu học khá chính xác và chi tiết. Pho tượng này được phát hiện ở đoạn sông Vàm Trảng, một nhánh của sông Vàm Cỏ Đông ở độ sâu 20m vào ngày 1.1.2014. Căn cứ vào đồ tượng học, các chuyên gia cho rằng đây là pho tượng Phật thuộc giai đoạn hậu Óc-eo ở Nam Bộ. Và đây cũng là pho tượng Phật bằng đá sa thạch lớn nhất còn nguyên vẹn còn được lưu giữ của thời kỳ văn hóa này hiện nay.

Sông Vàm Cỏ Đông thuận lợi giao thông đường thủy, góp phần phát triển công, nông, lâm nghiệp cho Tây Ninh

Qua những di tích khảo cổ học được tìm thấy nêu trên, có thể hình dung được phần nào nền văn minh hậu Óc-eo ở lưu vực sông Vàm Cỏ Đông vào thế kỷ thứ 7 - 8. Từ thời khai hoang mở cõi đến nay, Vàm Cỏ Đông luôn là huyết mạch kinh tế, tạo nên nhiều giá trị văn hóa tinh thần cho người Tây Ninh. Con sông thân thương này vẫn tiếp tục đồng hành cùng người Tây Ninh tạo nên một nền văn minh nông công nghiệp hiện đại, tiên tiến, một cuộc sống ấm no hạnh phúc.

Đại Dương

(còn tiếp)