A Huynh và hành trình chế tác cây đàn đá của người Ja Rai

Ai từng một lần lên Tây Nguyên hẳn không thể quên thứ thanh âm kỳ lạ đầy ma mị của tiếng đàn đá trong những đêm cồng chiêng phiêu linh bên ánh lửa bập bùng. Nói về đàn đá, nhà khảo cổ và nghiên cứu văn hóa nổi tiếng người Pháp Georges Condominas, người từng có thời gian làm việc tại Viện Viễn Đông Bác cổ và là người đầu tiên phát hiện ra bộ đàn đá thời tiền sử có niên đại khoảng hơn 3000 năm ở Tây Nguyên vào năm 1949, sau đó đưa về trưng bày tại Bảo tàng Con người Paris ở Pháp, đã phải thốt lên rằng: “Nó không giống bất cứ một nhạc cụ bằng đá nào mà khoa học đã biết”.

Theo các nhà nghiên cứu, đàn đá là một trong những nhạc cụ thuộc bộ gõ cổ xưa nhất tại Việt Nam. Nhạc cụ này góp phần làm phong phú thêm nền âm nhạc truyền thống, cũng như đóng vai trò quan trọng trong đời sống văn hóa tinh thần của một số dân tộc ở nước ta cách đây hàng nghìn năm.

A Huynh đẽo các thanh đá để chỉnh âm cho giàn đàn đá.

Nổi tiếng là vậy nhưng việc chế tác đàn đá được xem như là một kĩ thuật khó, ít người biết. Vì vậy, số người biết chế tác đàn đá hiện nay ở Tây Nguyên không còn nhiều, nếu không nói là rất hiếm. Trong một chuyến công cán gần đây tại Tây Nguyên, tôi tình cờ gặp nghệ nhân A Huynh - người duy nhất ở Kon Tum nắm giữ được kĩ thuật này. Những câu chuyện xoay quanh hành trình nghiên cứu chế tác cây đàn đá của anh khiến cho tôi như bị cuốn hút vào cái thế giới đam mê đầy kỳ lạ của nghệ nhân trẻ người Ja Rai.

A Huynh không học qua bất cứ trường lớp âm nhạc nào, cũng chẳng được ai chỉ dạy, chỉ vì cái tiếng tơ rưng, ting ning, k’ni, đàn đá… như thứ ma lực vô hình lôi cuốn trái tim anh, thổi bùng lên ngọn lửa đam mê để rồi dẫn dắt đưa anh trở thành một nghệ nhân ưu tú trẻ biết làm và chơi hầu hết các loại nhạc cụ cổ xưa của người Ja Rai, đặc biệt là cây đàn đá.

Hôm ấy, chiều muộn dần, ánh tối nhá nhem của núi rừng buông xuống như chực trùm lên con suối Ya Xiêr đang vào mùa cạn nước. Thấp thoáng xa xa có bóng người lom khom lội giữa dòng suối cạn. Thỉnh thoảng bóng người ấy lại cúi xuống lần giở các phiến đá trơn tuột lấp loáng nước như đang muốn tìm kiếm thứ gì. Thấy lạ tôi tiến lại gần hóa ra là A Huynh.

Thấy có người đến A Huynh ngẩng mặt lên cười bảo: “Đẽo được cục đá thì dễ mà kiếm được cục đá ưng ý khó quá. Đi cả mấy ngày mà chỉ tìm được cục này thôi!”. Vừa nói A Huynh vừa đưa ra trước mặt tôi một thanh đá sần sùi, xám xịt trông như cái đầu rìu đá của thời tiền sử. Anh lấy chiếc búa nhỏ thử gõ nhẹ lên thanh đá thì thấy nó phát ra những tiếng kính coong thánh thót như thể ai đó đang gõ lên phím dương cầm.

Đứng ngay giữa dòng suối cạn, A Huynh cẩn thận bày ra một dãy các thanh đá to nhỏ, dài ngắn khác nhau và xếp thêm thanh vừa kiếm được vào thành một bộ. Vừa ngắm nghía A Huynh vừa dùng búa gõ nhẹ lên từng thanh. Đôi tay anh gõ nhịp mỗi lúc một nhanh dần. Và kì lạ thay, giàn đá sần sùi, thô ráp bỗng phát ra những thanh âm đầy mộng mị như tiếng của giàn cồng chiêng từ xa xăm vọng vào vách núi.

A Huynh thử tiếng của một thanh đá vừa tìm được từ suối Ya Xiêr.

A Huynh sinh năm 1982, người dân tộc Ja Rai, sống ở làng Chốt, thị trấn Sa Thầy, huyện Sa Thầy, tỉnh Kon Tum. Năm 2015, ngay trong lần xét tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú lần thứ nhất trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể, anh đã được Chủ tịch nước Trương Tấn Sang phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú khi mới 33 tuổi vì có những cống hiến xuất sắc trong việc gìn giữ và phát huy di sản văn hóa của dân tộc.

Ở Kon Tum nói riêng và Tây Nguyên nói chung, hầu như lễ hội lớn nào anh cũng có mặt. A Huynh tuy trẻ nhưng từ lâu đã là một nghệ nhân nổi tiếng khắp vùng nên được nhiều nơi mời đến trình diễn các loại nhạc cụ truyền thống. Ngoài diễn xướng cồng chiêng, A Huynh còn có thể chế tác, cải tiến và sử dụng thành thạo hầu hết các loại nhạc cụ truyền thống của người Ja Rai.

“Nhạc cụ của người Ja Rai cái chi mình cũng làm được và chơi được hết. Đàn đá, đàn tơ rưng, đàn ting ning, đàn đinh pút, đàn k’ni… cái chi cũng biết” – Anh Huynh chia sẻ.

Ngoài biệt tài diễn xướng cồng chiêng, làm và chơi điêu luyện đàn tơ rưng, A Huynh còn nổi tiếng là người duy nhất ở Kon Tum biết làm và chơi đàn đá, thứ nhạc cụ kì lạ nhất của người Tây Nguyên và cũng là thứ nhạc cụ cổ xưa nhất của loài người.

Đàn đá của Tây Nguyên nổi tiếng là vậy nhưng giờ cũng hiếm người biết làm, biết sử dụng. Việc A Huynh biết làm và chơi đàn đá cũng là sự tình cờ. Cách đây hơn chục năm, trong một lần qua suối, gặp những thanh đá hình thù lạ mắt, thấy hay hay, A Huynh tiện tay nhặt về rồi tình cờ gõ thử thấy phát ra những âm thanh lạ nghe âm vang như tiếng cồng chiêng. Với sẵn máu âm nhạc trong người lại giỏi đánh cồng chiêng, A Huynh đã mày mò đẽo gọt rồi vận dụng kĩ thuật chỉnh âm của cồng chiêng để chỉnh âm cho bộ đàn đá. Dần dà rồi anh cũng làm được bộ đàn đá đầu tiên của mình.

Từ bấy đến nay A Huynh đã làm được nhiều bộ đàn đá khác nhau. Đàn đá của A Huynh không chỉ được anh đem đi thi và diễn xướng ở khắp nơi mà còn thu hút cả sự chú ý của các chuyên gia âm nhạc tại Viện Âm nhạc và Viện Văn hóa Nghệ thuật Quốc gia Việt Nam tìm đến khảo sát, nghiên cứu.

Có một điều lạ là tuy biết làm và chơi rất giỏi nhiều loại nhạc cụ cổ xưa như vậy nhưng A Huynh không hề được đào tạo qua một trường lớp âm nhạc nào, thậm chí cũng không được ai chỉ dạy. Tất cả chỉ bằng niềm đam mê, tài năng thiên phú cùng với sự kiên trì mày mò tự học, tự làm và tự thử nghiệm mà thành công.

A Huynh hồn nhiên bảo: “Mình chẳng học gì cả, cũng chẳng biết đồ rê, mi, pha, sol là cái chi. Thấy người ta chơi hay quá nên mình thích rồi tự học, tự làm để chơi thôi”.

Anh A Juil - người bạn thân hay chơi đàn cùng A Huynh cũng khẳng định rằng: “Ở Kon Tum này, làm những thứ đàn khác thì còn có người biết chứ làm đàn đá thì chẳng có ai nữa, chỉ có A Huynh thôi”.

Nghệ nhân Ưu tú A Huynh (người dân tộc Ja Rai) là người có khả năng chế tác và chơi điêu luyện hầu hết các loại nhạc cụ cổ xưa của người Ja Rai.

Không chỉ say mê chế tác, cải tiến, sử dụng và nâng cao trình độ diễn xướng các loại nhạc cụ dân tộc, A Huynh còn rất nhiệt tình truyền dạy cho lớp trẻ trong làng và luôn sẵn lòng giới thiệu cho những ai yêu thích, muốn khám phá về nghệ thuật âm nhạc của người Ja Rai.

A Huynh hiền từ, ít nói, chỉ hay cười, một nụ cười tỏa sáng trên khuôn mặt góc cạnh và ám nắng mang đặc trưng của một chàng trai người Ja Rai đất Tây Nguyên đầy nắng và gió. Trái tim A Huynh luôn cháy đỏ ngọn lửa đam mê, ngọn lửa ấy không chỉ giúp anh thỏa mãn tình yêu say đắm với âm nhạc mà còn thắp lên hoài bão được giữ gìn, cống hiến và truyền bá những vẻ đẹp di sản âm nhạc truyền thống của quê hương, trong đó có nhạc cụ đàn đá huyền thoại của Tây Nguyên.

Đàn đá (các dân tộc ở Tây Nguyên, Việt Nam gọi là goong lu, đọc là goòng lú, tức “đá kêu như tiếng cồng”) là một nhạc cụ gõ cổ nhất của Việt Nam và là một trong những loại nhạc cụ cổ thô sơ nhất của loài người. Đàn được làm bằng các thanh đá với kích thước dài, ngắn, dày, mỏng khác nhau. Thanh đá dài, to, dày có âm vực trầm trong khi thanh đá ngắn, nhỏ, mỏng thì tiếng thanh. Ở âm vực cao, tiếng đàn đá thánh thót xa xăm. Ở âm vực trầm, đàn đá vang như tiếng dội của vách đá. Người xưa quan niệm âm thanh của đàn đá như một phương tiện để nối liền cõi âm với cõi dương, giữa con người với trời đất thần linh, giữa hiện tại với quá khứ. Năm 2005, UNESCO đã xếp đàn đá vào danh sách các nhạc cụ trong “Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên”.

Bài, ảnh: Năm Hòa